Waar blijft de tijd?

‘De tijd vliegt en kruipt tegelijk.’ Ik luister stil naar de vrouw die schuin tegenover mij in de stoel zit. Ze is een jaar of tien jonger dan ik. Haar elleboog op de stoelleuning en haar hand met het zakdoekje dat allang nat is van de tranen dicht bij haar gezicht. Haar andere hand rust in haar schoot. Er zitten twee ringen om haar ringvinger. ‘Vertel daar eens iets meer over.’, moedig ik haar aan, ‘tijd is iets raars in een periode van rouw.’

De vrouw vertelt. Het is nog geen jaar geleden dat haar man, haar altijd sterke, goedlachse, spontane maatje grieperig werd. Tenminste, dat dachten ze. Dat het een griep was. ‘Ik hoor mezelf nog zeggen: ‘Je bent ook wel een echte man… een griepje en je doet alsof je doodgaat.” Ze hadden er samen om gelachen. De klachten gingen niet vanzelf weg dus een bezoekje aan de huisarts leek op z’n plaats. Het vertrekpunt van de sneltrein die nog geen vier weken later abrupt tot stilstand kwam. De kanker bleek overal te zitten en niet te behandelen. De arts in het ziekenhuis had geen uitspraak willen doen over een levensverwachting maar had er wel bij gezegd dat ze niet in jaren moesten denken. Het waren zelfs geen maanden geworden.

‘In die weken was het ook zo met de tijd. Hij vloog en hij kroop.’, zegt de vrouw terwijl ze vertelt over de weken van ziekte en het onherroepelijke moment van overlijden.

Het verhaal vertellen

Vandaag zei ik het nog tijdens een gesprek met iemand die midden in een periode van rouw zit. Je verhaal vertellen is belangrijk. Al vertel je het duizend keer. Het is mijn ervaring dat er over het algemeen niet zoveel ruimte is voor verhalen over verlies. In de periode van ziek zijn en na een overlijden is er meestal wel voldoende aandacht, soms zelfs overweldigend veel aandacht. Maar dan gaat de tijd zijn werk doen. Dat rare begrip tijd. Het leven gaat verder. Iedereen pakt weer op waar hij mee bezig was. Alsof er niets gebeurd is. De dagen, weken en maanden verstrijken en om de rouwende heen wordt het stiller. Wie vraagt er nog naar het verhaal? Is er iemand die nog eens wil horen wat hij al weet? Wie wil even terug in de tijd?

De tijd gaat verder voor iedereen, behalve voor degene die direct met het verlies geconfronteerd werd. Voor hem staat de tijd stil. Een oud gebruik bij overlijden overigens, de klokken werden stilgezet bij een overlijden. Geen tijd meer voor de overledene. Wat een passend ritueel eigenlijk, juist ook voor de achterblijvers.

Puzzel

Ik houd van legpuzzels, het liefst 1000 stukjes of meer. Het plaatje op de doos als voorbeeld, in de doos alle stukjes door elkaar. Systematisch als ik ben begin ik met sorteren voor ik met puzzelen begin. Alle stukjes gaan door mijn handen. De stukjes van de rand worden apart gelegd en de rest van de stukjes worden grofweg op kleur gesorteerd. Een hele klus zonder zichtbaar resultaat.

Dan ga ik puzzelen. Eerst de rand, beginnend bij de hoeken. Het is puzzelen op kleur en vorm. Een echte afbeelding is het niet. Soms zie je wel kleine details, een bloem, tak, wolk, kerktoren, brug of een stukje van een dier maar veel is het niet. Toch geeft de rand mij houvast. Eenmaal klaar weet ik hoe groot de puzzel wordt en of ik mijn sorteerwerk goed gedaan heb. Meestal niet, dan ontbreken er nog een paar stukjes. Ik puzzel verder. De meest duidelijke stukken van de puzzel eerst. Die met de scherpste kleuren of de meest heldere afbeeldingen. Het is kijken en passen, soms weer terugleggen, zoeken en weer passen. Heel langzaam ontstaat er een plaatje. Vlakken die effen zijn of waarin weinig kleurverschil zit bewaar ik voor het laatst. Die zijn het lastigst. En ik heb er goed licht bij nodig.

Tijdens het puzzelen denk ik na, orden ik mijn gedachten, krijg ik nieuwe ideeën of maak ik plannen. Of ik klets met de mensen om me heen, meestal over niets, gewoon ontspannen. Puzzelen is een tijdrovende bezigheid of – als je het zo wilt noemen – een tijddodende bezigheid.

De ring

De vrouw in de stoel tegenover me stopt met praten als ze verteld heeft over de laatste uren van haar man. Ze hadden elkaar de dag ervoor nog één keer vastgehouden. Samen, in het bed waar ze bijna veertien jaar in geslapen hadden, gehuild, gezwegen, gesproken waar het nog kon. Ze had de tijd wel willen stilzetten op dat moment en daar de rest van haar leven blijven. Haar man was al te zwak geweest om het lang te kunnen volhouden. Ze was naast hem gaan zitten in de stoel om zo dichtbij mogelijk te zijn en had zijn hand vastgehouden.

De hand met de ring. ‘In gezondheid en ziekte, tot de dood u scheidt.’, vertelde de ring. Ze had er lang naar gekeken en haar hand op zijn hand gelegd. Dit was niet hoe ze het gedacht had toen ze op die herfstachtige dag hun ja-woord aan elkaar gegeven hadden en ze de ring (met wat moeite) om zijn vinger had geschoven.

Ik ben ook stil terwijl ik kijk naar de twee ringen om haar vinger. Rouwen is puzzelen en soms lukt het niet om in je eentje de stukjes van je leven die allemaal door elkaar liggen weer tot een plaatje om te vormen. Het vertellen van het verhaal is als het sorteren van de stukjes. In ieder gesprek maken we de doos open en halen we er een handvol stukjes uit. We leggen ze op een hoopje en als het kan leggen we wat stukjes in elkaar. Een tijdrovend karwei.

Het complete plaatje

‘Ik blijf maar kijken naar jouw twee ringen.’, zeg ik na een tijdje. ‘Ze vertellen een verhaal van liefde én gemis. Een verhaal van een mooie tijd én een afscheid.’ Ik neem me voor om beter op te letten als ik ergens ben. Hoe vaak ben ik al niet mensen tegen gekomen die ook twee ringen droegen? Of een ring om een kettinkje aan hun nek. Zo’n ring is een uitnodiging om te vragen en een aanleiding om te vertellen. Dat is wat nodig is voor mensen met verlies. Dat ze kunnen praten, kunnen vertellen. Soms onsamenhangend van de hak op de tak. Of juist heel gedetailleerd van minuut tot minuut. Zie het als puzzelen. Sorteren voor je het plaatje weer compleet krijgt. Help met het uitzoeken van de stukjes en wees niet bang voor de rauwe emoties en de soms harde werkelijkheid. Puzzel samen!

Ik realiseer me dat niet iedere puzzel compleet zal worden. Een verlies kan zo ingrijpend zijn dat er stukjes kwijt raken. Of het verhaal voorafgaand aan het verlies kan zoekgeraakte stukjes met zich meedragen. Dat is de gebrokenheid van het leven waar we mee te maken hebben. Maar dat maakt het niet zinloos om aan de puzzel te beginnen! Want ook mét ontbrekende stukjes kun je heel goed zien wat het complete plaatje voorstelt. Kan je samen praten over wat je ziet én over wat er ontbreekt.

Toen = nu = morgen

De tijd is een raar begrip bij rouw. Hoewel de tijd kan kruipen voor je gevoel, kan terugkijken maken dat je denkt ‘waar is de tijd gebleven?’. Toen en nu lopen door elkaar heen. Morgen lijkt ver weg. Denken aan de toekomst kan beangstigend zijn omdat je de herinneringen aan wat geweest is niet kwijt wil raken. Misschien vraag je je soms af of je het wel alleen gaat redden in de toekomst.

‘Ik vind het bijzonder’, zeg ik tegen de vrouw tegenover me. ‘Die ringen zijn van toen, ze laten zien wat geweest is en herinneren je aan zoveel goede momenten. Ze tonen nu wat voor groot gemis er in je leven is gekomen. Maar ze gaan ook mee naar morgen, je blijft ze bij je dragen de toekomst in. Jullie blijven verbonden.’

Iemand verliezen betekent niet dat je de relatie met diegene kwijt bent. Het betekent wel dat je er op een andere manier invulling aan moet geven. Dat is de puzzel die je in elkaar te leggen hebt. Herinneringen, gedachten, onuitgesproken of onaffe zaken, dankbaarheid, moeilijke momenten… het zijn allemaal stukjes die met je meegaan de toekomst in.

Als het jou niet lukt om de stukjes bij elkaar te krijgen om er een plaatje van te maken, schroom dan niet om hulp te zoeken! Rouwen kan een enorme puzzel zijn, teveel om alleen te doen. Soms is het fijn om samen met lotgenoten te zijn. In januari start er weer een nieuwe rouwgroep waarbij je van harte welkom bent.

Neem de tijd

Voor rouw staat geen tijd. Het is niet zo dat het na het eerste jaar beter wordt. Voor sommigen is dat al eerder zo, voor anderen niet. Sommige verliezen draag je altijd bij je en laten hun sporen na ook als er al jaren voorbij zijn gegaan. Neem alle tijd die jij nodig hebt en forceer jezelf niet om dingen te doen of activiteiten te ondernemen waar je nog niet aan toe bent.

Blijf praten over dat wat jou bezig houdt en als je je zorgen maakt om je lichamelijke of psychische gezondheid ga naar je huisarts. Rouwen is topsport – zeg ik vaak – en vraagt veel energie. Zorg dus goed voor jezelf als je een verlies hebt doorgemaakt en vraag aan je omgeving als je iets nodig hebt of als je even niet alleen wilt puzzelen.

Meer lezen over rouw kan in mijn nieuwe boek:
‘Doorleven – Omgaan met verlies en rouw‘

Hulp nodig? Van harte welkom in mijn praktijk.
De nieuwe rouwgroep start in januari 2020. Welkom!